PROSTYŃ – Parafia Trójcy Przenajświętszej – Bazylika Mniejsza – Sanktuarium Trójcy Świętej

Pierwotna nazwa miejscowości brzmiała: Prostynia. Pierwsza historyczna wzmianka o Prostyni z 1344 roku mówi o postawieniu tutaj świątyni. Kaplica ta była początkowo filią duszpasterską parafii Zuzela lub Brok, a po zmianie koryta Bugu – Kosowa Lackiego. Pierwszymi znanymi właścicielami Prostyni w XV wieku byli: Jakub Świejko (1432), Jakub z Prostyni (1438-1451) oraz Andrzej i Piotr Prostyńscy (1465-1477). Ich potomkowie przyjęli nazwisko – Prostyńscy herbu Półkozic.

Kolejna świątynia pw. Trójcy Przenajświętszej i św. Anny została ufundowana w 1511 roku przez miejscowych dziedziców: Bogdana, Mikołaja, Macieja i Michała – synów Andrzeja Prostyńskiego. Jednym z motywów fundacji kościoła były objawienia św. Anny. Parafia otrzymała od fundatorów pół wsi Złotki, po półtorej włóki w każdym polu, po półtorej włóki w łąkach, prawo mlewu, połowu ryb i wyrębu w lasach. Samodzielną parafię erygował 15 czerwca 1511 roku ks. Paweł Algimunt książę Holszański (1485-1555), biskup łucki (1507-1536). Pierwszym plebanem prostyńskim został ks. Maciej z Gładczyna (1511-1536). Jego następcami byli: ks. Jan Suski (1537), ks. Jan Prostyński (1542-1544), ks. Maciej Prostyński (1544-1555).

Według dokumentów Synodu Diecezjalnego Łuckiego (26-28 lutego 1589 r.) – w 1510 roku święta Anna objawiła się Małgorzacie, żonie Błażeja i poleciła, aby na wzgórzu w Prostyni wybudowano kościół pw. Trójcy Przenajświętszej. Na dowód prawdziwości objawienia pozostawiła trzy wianki ze sobą złączone na znak Trójcy Świętej i jeden na swoją pamiątkę. Przez dotknięcie wianków, które pozostawiła święta Anna, wielu ludzi zostało cudownie uzdrowionych. W 1514 roku wianki te zostały złożone w skromnej koronie ze srebrnej blachy. O tym objawieniu wspominają również dokumenty synodu łuckiego z 1589 roku. Od tego czasu istnieje tradycja błogosławienia wiernych przez nakładanie korony na głowę, zwana koronacją.

Tradycja ustna podaje, iż miało też miejsce drugie objawienie. Tym razem św. Anna ukazała się pewnemu rolnikowi ze Złotek jako zakonnica i prosiła, aby zawiózł ją do Prostyni. Ku wielkiemu przerażeniu woźnicy woły popędziły przez bagna. Kiedy bezpiecznie dotarli do Prostyni zakonnica powiedziała: „Jestem święta Anna. Idę oddać cześć Trójcy Świętej”. Weszła na wzgórze, uklękła i rozłożyła ręce jak do modlitwy. Dziś stoi tutaj kapliczka św. Anny postawiona w 1835 roku.

Na pamiątkę tych wydarzeń w 1511 roku postawiono w Prostyni kościół ku czci św. Anny. Jednak w czasie przemarszu wojsk szwedzkich króla Karola X Gustawa (1622-1660) w kwietniu 1657 roku został on spalony, razem z zamordowanym wikariuszem ks. Marcjanem Rybińskim. Na jego miejscu postawiono w 1750 roku kolejny, który przetrwał do XIX wieku. Z racji na słaby stan w 1879 roku został rozebrany, a na jego miejscu założono cmentarz.

W 1799 roku rozebrano stary kościół pw. Trójcy Przenajświętszej (z 1511 roku), a rolę świątyni parafialnej przejął kościół św. Anny. Kolejny parafialny kościół został postawiony w latach 1802-1812, staraniem ks. Pawła Lange (1767-1819), proboszcza prostyńskiego (1798-1819). Tuż po zakończeniu budowy dnia 12 maja 1812 roku spłonął on od uderzenia pioruna. Jego budowniczymi byli murarze: Jasiński i Michałowski. Ta murowana świątynia została odbudowana w latach 1858-1860 roku, a w 1877 roku powiększona o dwie wieże, staraniem ks. Franciszka Andrzeja Pogorzelskiego (1811-1883), ówczesnego proboszcza (1856-1879). W 1944 roku wycofujące się wojska niemieckie wysadziły świątynię w powietrze.

Obecny kościół parafialny został wybudowany w latach 1946-1954 staraniem ks. prał. Józefa Rucińskiego (1901-1982) proboszcza prostyńskiego (1945-1976). Jego projekt był wzorowany na planach świątyni Opatrzności Bożej w Warszawie, sporządzonych przez arch. Bohdana Pniewskiego (1897-1965). Ks. Ignacy Świrski (1885-1968), biskup siedlecki czyli podlaski (1946-1968), poświęcił nową świątynię w 1954 r. – w uroczystość odpustową ku czci Trójcy Przenajświętszej. Konsekracji kościoła dokonał ks. Antoni P. Dydycz, biskup drohiczyński, w dniu 11 czerwca 1995 roku, w obecności ks. kan. Mariana Gorgola (1932-1995), ówczesnego proboszcza prostyńskiego (1986-1995).

Mówiąc o prostyńskim sanktuarium warto zaznaczyć, że w ołtarzu głównym znajduje się cudowna statua Trójcy Przenajświętszej, mająca duże podobieństwo do późnogotyckich rzeźb Wita Stwosza (ok. 1447-1553). Ukazuje ona Trójcę Świętą w postaci tzw. Tronu Łaski, na którym siedzi Bóg Ojciec, trzymający ukrzyżowanego Jezusa Chrystusa, z widniejącą nad Nim gołębicą, znakiem Ducha Świętego. Przypuszczalnie statua została podarowana przez ks. Pawła Algimunta księcia Holszańskiego (1485-1555), biskupa diecezji łuckiej w latach 1507-1536, do której należała wówczas Prostyń. Ludowe podanie głosi, że statuę przyniosła wody płynącej w pobliżu rzeki Bug. Koronę i cudowną statuę przed zniszczeniem w czasie zburzenia kościoła w 1944 r uratował ks. Ludwik Warpechowski (1887-1968), ówczesny wikariusz prostyński (1943-1945). W dniu 24 lipca 2011 roku ks. bp Antoni P. Dydycz dokonał aktu koronacji cudownej Figury św. Anny na prawie diecezjalnym. Korony zostały wykonane w 2011 roku w pracowni Aleksandra Parfjanowicza z Bielska Podlaskiego, według projektu Magdaleny Moniki Abramowskiej z Warszawy.

Na terenie parafii znajdują się: były niemiecki obóz pracy dla Polaków – Treblinka I, gdzie zginęło ok. 7 tysięcy, oraz były niemiecki obóz zagłady – Treblinka II, gdzie hitlerowcy w latach okupacji zamordowali ok. 800 tys. ludzi, głównie Żydów.

Kościół parafialny w Prostyni stanowi sanktuarium Trójcy Przenajświętszej w naszej diecezji, do którego od wieków przybywa wielu pielgrzymów. Wśród nich dużym zainteresowaniem cieszy się tzw. „koza prostyńska” wykonana z ciasta. Ludowe podanie głosi, że ten zwyczaj nawiązuje do wydarzenia sprzed wieków, kiedy kozy dały znać ludziom o pojawieniu się cudownej statuy na brzegu rzeki. Wydaje się, że zwyczaj wypiekania „prostyńskich kóz” jest echem transportu statuy drogą wodną bądź też prześladowań Unitów Podlaskich po upadku Powstania Styczniowego, którzy, by móc przystąpić do sakramentów świętych, przybywali na odpust w Prostyni jako handlarze kóz – dla zmylenia carskich urzędników.

Warto jeszcze dodać, że z parafią prostyńską związany jest także ks. Stefan kard. Wyszyński (1901-1981), Prymas Polski (1948-1981). Jego ojciec Stanisław Wyszyński był organistą w kościele prostyńskim, gdzie też w dniu 4 maja 1899 roku zawarł związek małżeński z Joanną Karp, córką Adama i Anieli z Giziewiczów. Znane jest powiedzenie Prymasa Tysiąclecia: „Jeśli chcesz doznać łaski, jedź do Prostyni”. Papież Benedykt XVI – na prośbę ks. bp. Antoniego P. Dydycza – w dniu 10 listopada 2011 roku nadał kościołowi w Prostyni tytuł Bazyliki Mniejszej. Z mandatu Ojca Świętego dekret podpisał ks. kard. Antoni Cañizares Llovera, prefekt Kongregacji ds. Kultu Bożego i Dyscypliny Sakramentów.

Na cmentarzu przykościelnym znajduje się murowana dzwonnica zbudowana ok. 1880 roku, z trzema bramami arkadowymi, staraniem ks. Leona Przesmyckiego (1835-1890), ówczesnego proboszcza (1879-1890).

Obok kościoła stoi piętrowa plebania zbudowana w latach 1974-1977, staraniem wspomnianego ks. Józefa Rucińskiego oraz ks. Romualda Michalczyka (prob. 1976-1986).

Kaplice:
Rytele Święckie – Murowana kaplica pw. Matki Bożej Częstochowskiej została zbudowana w latach 1981-1983, staraniem wspomnianego ks. Romualda Michalczyka. Jej poświęcenia dokonał dnia 2 października 1983 roku ks. Jan Mazur, biskup siedlecki czyli podlaski (1968-1996).

Wólka Okrąglik – Murowana kaplica pw. 108. Błogosławionych Męczenników Polskich zbudowana została w latach 2001-2004 według projektu p. inż. arch. Wandy Jeleniewicz-Ciechanowskiej i p. inż. Wandy Szymańskiej-Jóźwiak, staraniem ks. kan. Krzysztofa Maksimiuka, proboszcza prostyńskiego. Projekt wystroju wnętrza wykonał p. inż. Witold Żyngiel z Torunia. Poświęcenia, czyli konsekracji kaplicy w dniu 10 października 2004 r. dokonał ks. bp. Antoni P. Dydycz.

Oprac. ks. dr Zbigniew Rostkowski