GNOJNO – Parafia świętego Antoniego Padewskiego

Król polski Aleksander II Jagiellończyk (1461-1506) w 1503 roku nadał wieś Gnojno z pięcioma żerebiami (Rykowski, Bednowski, Łużycki, Boguszowski, Isłkowski) Mikołajowi Niemirze zwanemu Grzymalicz h. Gozdawa (zm. 1533), namiestnikowi mielnickiemu (1499-1533) i drohickiemu (1516-1519). W tym czasie wieś należała do parafii mielnickiej. Kolejnymi właścicielami Gnojna byli potomkowie Niemiry Grzymalicza: jego syn Zbożny-Adaukt (zm. przed 1529), dworzanin królewski (1529), dziedzic Drażniewa i Kobylczyc, wnuk – Stanisław Niemira h. Gozdawa (zm. ok. 1580) stolnik podlaski (przed 1576-1577), właściciel Ostromęczyna, Kamionki (od 1539) i Niwic (od 1548), a także prawnuk Hieronim (Jarosz) Niemira (zm. po 1611), łowczy podlaski (1591-1611). Im też należy przypisać zbudowanie tutaj cerkwi prawosławnej pw. św. Piatnicy. Potwierdza to dokument z 25 maja 1592 roku, w którym wspomniany Hieronim (Jarosz) Niemira potwierdził wcześniejsze uposażenia i zobowiązał mieszkańców Gnojna, Niwic i Wólki do płacenia dziesięciny po kopie zboża ozimego z każdej włóki. Ówczesnym proboszczem był ks. Trochim Wierzbicki. W 1620 roku mieszkańcy Gnojna obrządku łacińskiego zostali włączeni do parafii w Niemirowie.
W 1633 roku – w miejsce starej – została wzniesiona nowa drewniana cerkiew unicka pw. św. Praksedy Mniszki, kosztem miejscowych dziedziców, czyli syna wspomnianego Hieronima (Jarosza) – Stanisława Niemiry (zm. 1648), kasztelana podlaskiego (1617-1634) i jego drugiej żony Ewy z Oleksowa Gniewoszówny, starościanki latowicej. W dniu 13 maja 1633 roku potwierdzili oni w Niemirowie wcześniejsze uposażenia i nadali ówczesnemu proboszczowi Dymitrowi Wierzbickiemu: dwie włóki z jeziorem Topilec, łąki Zawotnianie i Kalinnik, dwa ogrody w Gnojnie, dom, folwark i inne przywileje. W latach 1662-1674 wieś i dwór Gnojno zostały przyłączone do dóbr Kozierady (od ok. 1744 r. Konstantynów). Ich kolejny właściciel Karol Józef Hiacynt Sedlnicki h. Odrowąż (1703-1761), starosta mielnicki (1732-1738), a później wojewoda podlaski (1738-1745), w 1726 roku był kolatorem unickiej świątyni w Gnojnie, wznosząc w 1734 roku kolejną drewnianą świątynię pw. św. Praksedy.
Obecny, murowany kościół w stylu bizantyjskim został wzniesiony przez prawosławnych w 1875 roku na miejscu rozebranej – z nakazu rządu carskiego – drewnianej unickiej świątyni. W czasie prześladowań unici należący do Gnojna i pobliskiego Konstantynowa przez dwa miesiące byli zmuszeni karmić cztery roty piechoty i dwustu żołnierzy konnicy, a ok. czterystu gospodarzy zostało wywiezionych do więzień. Parafia unicka istniała do 1875 roku. Jej ostatnim proboszczem był ks. Antoni Mazanowski (zm. 28 lutego 1866 r.), który został pochowany w pobliżu obecnego kościoła.
Po II wojnie światowej świątynia prawosławna została opuszczona przez ludność i duchownego prawosławnego, którzy wyjechali do Kraju Rad. Do Gnojna zaś przybyło wielu repatriantów – katolików (75%) ze wschodu razem z ks. Antonim Czyszewiczem (1896-1951), pochodzącym z diecezji pińskiej. W tej sytuacji zaistniała potrzeba powołania tutaj samodzielnej parafii katolickiej. Dekretem z dnia 13 grudnia 1946 roku ks. Ignacy Świrski (1885-1968), biskup siedlecki czyli podlaski (1946-1968), erygował w Gnojnie parafię św. Antoniego Padewskiego (z dniem 1 stycznia 1947 roku). Jej pierwszym proboszczem został wspomniany ks. Antoni Czyszewicz. Uroczystego poświęcenia – na mocy pozwolenia władzy kościelnej – dokonał w dniu 3 czerwca 1945 roku ks. Jan Samulak (1904-1983), dziekan janowski (do 1949).
Obok kościoła stoi murowana plebania zbudowana staraniem ks. Tadeusza Kota (1941-1993), proboszcza w Gnojnie w latach 1977-1993.

Kaplica:
Bubel Stary – Początkowo miejscowość była własnością rodu książąt Algimunt Holszańskich z Holszan (Golszan) na Litwie. Decyzją ks. Pawła księcia Algimunta Holszańskiego (1485-1555), biskupa łuckiego (1507-1536), w 1512 roku przeszła na własność diecezji łuckiej (do 1815). Ks. bp Franciszek Antoni Kobielski (1679-1755), biskup brzeski i łucki (1739-1755) w 1749 r., mając na uwadze daleką odległość wsi Bubel należącej do klucza janowskiego oraz dobro duchowe wiernych wyznania unickiego postanawia zbudować w tej wsi drewnianą kaplicę dojazdową parafii Pawłów (obecnie Pawłów Stary). Za zgodą ks. bp. Teofila Godebskiego (zm. 1755), unickiego władyki włodzimierskiego i brzeskiego (1730-1755), kaplica ta otrzymała wezwanie św. Jana Apostoła i Ewangelisty i została zbudowana przez Jana Murawskiego. Tenże biskup wyznaczył stosowny plac pod świątynię, cmentarz i budynki, nadał dwie włóki, zwalniając zapisane grunty od powinności na rzecz dworu biskupiego, za wyjątkiem podatków należnych skarbowi państwa. Powyższy akt fundacyjny został wpisany do akt brzeskich 18 października 1760 r. (AWAK III 213-214).
Kolejną świątynię w Bublu pod tym samym wezwaniem wzniesiono w 1861 roku. W 1875 roku świątynię unicką zamieniono na cerkiew prawosławną, a duchownego unickiego – ks. Nikifora Fontasiewicza skazano na wygnanie, ponieważ nie chciał złożyć prawosławnego wyznania wiary. W 1925 roku ks. Henryk Przeździecki (1873-1939), biskup siedlecki czyli podlaski (1918-1939), powołał tutaj neounicką parafię. W okresie międzywojennym prawosławni, pomimo postanowienia sądowego, zajęli siłą świątynię i ziemię kościelną. Katolicy obrządku wschodniego na początku lat trzydziestych zbudowali więc drewnianą kaplicę pw. św. Mikołaja w Pawłowie Starym. Dopiero po II wojnie światowej – w związku z przemieszczeniem się ludności – świątynia została zwrócona katolikom i dnia 24 lipca 1946 roku poświęcona przez ks. Zygmunta Syroczyńskiego (1907-1968), tymczasowego zastępcę dziekana janowskiego, jako kościół pw. św. Jana Apostoła i Ewangelisty.

Oprac. ks. dr Zbigniew Rostkowski